Puške, mikrobi i čelik: Sudbine ljudskih društava

Danas zemlje s dugim istorijatom poljoprivrede i državne uprave kao jednog od plodova poljoprivrede imaju više prihode po glavi stanovnika nego zemlje s kratkom poljoprivrednom prošlošću i odskorašnjom državnom upravom, čak i kada ekonomisti unesu korekcije usled drugih promenljivih veličina. Posledice dužine poljoprivredne prošlosti veoma su velike.

Odgovor je vrlo neravnomerna raspodela u svetu životinjskih i biljnih vrsta koje je moguće pripitomiti. Te pripitomljive vrste bile su koncentrisane u devet međusobno nezavisnih područja iz kojih poljoprivreda vodi poreklo. Iz tih kolevki poljoprivreda se širila u druge oblasti, brže osom istok–zapad nego osom sever–jug. Kao ishod ovakvog istorijata poljoprivrede, razna područja sveta imala su po dužini trajanja vrlo različita iskustva sa složenim institucijama društava uređenih u državu. Državna uprava sa svojim pratećim ustrojstvima postoji već četiri hiljade godina u Grčkoj i Kini, ali svega tridesetak godina u nekim delovima Nove Gvineje.

Što će reći da je ishodišni uzrok složenih institucija poljoprivreda, iz koje su proistekle gusto naseljene sedelačke zajednice i viškovi hrane pogodne za skladištenje. Viškovima hrane moguće je prehranjivati ljude koji ne proizvode hranu, ali su specijalizovani za određene delatnosti,

u drevno doba, veliki deo Plodnog polumeseca i istočnog Sredozemlja, uključujući i Grčku, bio je obrastao u šume. Paleobotaničari i arheolozi objasnili su kako se taj region od plodne šumovite zemlje pretvorio u erodirano zemljište pod makijom ili pustinju. Njegove šume bile su krčene radi zemljoradnje, sečene su radi drvene građe, ogrevnog drveta ili proizvodnje gipsa. Zbog male količine kišnih padavina, te otuda i niske primarne produktivnosti (srazmerne kišnim padavinama), obnavljanje vegetacije nije moglo da ide ukorak sa uništavanjem, a naročito zbog preterane ispaše mnogobrojnih koza. Sa uklanjanjem drvnog i travnatog pokrivača, nastupila je erozija, a u dolinama se taložio mulj, dok je u sredini sa malom količinom kišnih padavina navodnjavana poljoprivreda dovodila do gomilanja soli. Ti procesi, koji su započeli u neolitu, produžili su se do novog doba.

Četvrti i poslednji niz činilaca čine razlike u veličini kontinenta ili u ukupnom broju stanovnika. Veća teritorija ili brojnije stanovništvo znače više potencijalnih izumitelja, više konkurentskih društva, više inovacija dostupnih za usvajanje – i veći pritisak da se one usvoje i sačuvaju, jer će konkurentska društva eliminisati ona društva koja to ne učine.

treći niz činilaca koji utiču na širenje između kontinenata, a mogu biti od pomoći i u stvaranju lokalnog fonda biljnih kultura, domaćih životinja i tehnologija. Lakoća širenja između kontinenata bila je različita jer su neki kontinenti bili izolovaniji od drugih.

Ali sličan razlog važi i za širenje tehnoloških novina, ukoliko bez ikakvih izmena najbolje odgovaraju specifičnim životnim sredinama. Širenje je bilo sporije u Africi, a naročito u Americi, zbog glavnih osa sever–jug, a i geografskih i ekoloških prepreka na tim kontinentima.

Zato se drugi niz sastoji od činilaca koji utiču na brzine širenja i seoba, koje su se veoma razlikovale od kontinenta do kontinenta. Brzine su bile najveće u Evroaziji zbog njene glavne ose istok–zapad i relativno umerenih ekoloških i geografskih prepreka. Taj razlog je očigledan kada su posredi kretanja biljnih kultura i domaćih životinja, koja veoma zavise od klime, a stoga i od geografske širine.

Zato se drugi niz sastoji od činilaca koji utiču na brzine širenja i seoba, koje su se veoma razlikovale od kontinenta do kontinenta. Brzine su bile najveće u Evroaziji zbog njene glavne ose istok–zapad i relativno umerenih ekoloških i geografskih prepreka. Taj razlog je očigledan kada su posredi kretanja biljnih kultura i domaćih životinja, koja veoma zavise od klime, a stoga i od geografske širine.

Prvi niz čine razlike između kontinenata u divljim biljnim i životinjskim vrstama koje su bile dostupne kao polazni materijal za gajenje. Zato što je proizvodnja hrane bila presudna za stvaranje viškova namirnica kojim bi se mogli ishraniti specijalisti koji je ne proizvode, a i za stvaranje brojnih stanovništava koja su usled brojnosti imala vojnu premoć, čak i pre nego što je bila razvijena neka tehnološka ili politička premoć. Iz oba razloga svaki razvitak privredno složenih, socijalno stratifikovanih, politički centralizovanih društava iznad nivoa malih društava sa vladavinom poglavice u nastajanju zasnivao se na proizvodnji hrane.